हाप्पेन चोकदेखि कान्छी दोकानसम्म

-देवेन्द्र भट्टराई-
पितापुर्खादेखि सुन्दै आएको पाँचथर ‘पान थर’ बनेको थियो, फिदिम ‘फेदेन’ बनेको थियो। पुर्वी पहाडी जिल्लाहरु लिम्बुवानको आन्दोलनमा बौरदैं र मुर्झाउँदैं गरिरहेका थिए। अनेक बहाना राखेर हरेक दिन हुने बन्दहरुले सातो हराएको बिरालो झैं बनेको रहेछ फेदेन। त्यही गोलमालका माझ कात्तिक दोस्रो साता हामी पाँचथर र इलाम घुमघाममा निस्केका थियौं।
साँझपख फेदन चोकको युके लजमा पुग्दा लिम्बुवानको भिन्नै जगतमा पाइला टेकेजस्तो भने भएन। भित्तोमा स्वीटजरल्याण्डका सुन्दर दृष्यचित्र र भारतीय नायक–नायिकाका पोजपोजका तस्वीर टाँगिएका थिए भने चर्को स्वरमा हिन्दी गीत गुन्जिरहेको थियो।लिम्बुवानका अभियन्ता मित्र लिङ्देनदेखि कवि भवानी तावा र पत्रकार प्रेम ओझासम्मका बातचितहरु आ–आफ्नै काइदाका लाग्थे। एउटा पुस्तकालयको उद्घाटन समारोहमा पुगेका बेला मैदानमा केही लिम्बु र अन्य जातीय झाँकीहरु देखिएपनि भाषिक उपयोगिताको कुरामा कि नेपाली अथवा केही अंग्रेजीको प्रयोग पनि भैरहेको थियो। ‘यहाँ फेदन बजारकै लिम्बूहरुले पनि आफ्नो भाषा बुझ्दैन, बरु गाउँतिर भने बाहुनहरुले पनि लिम्बु बुझिरहेका हुन्छन्,’जातिय र भाषिक विविधताले भरिएको नेपाली समाजको यथार्थ सुनाइरहेका थिए, स्थानीय सुम्हात्लुङ एफएमका समाचारबाचक सेसुफुङ शेर्मा। आफ्नो भाषा र सम्पदा जोगाउने अभियानमा अरु तीन साथीभाइसग मिलेर हरेक बिहान–बेलुका लिम्बु भाषामा समाचार फुकिरहेका उनी बिहानीछेक निकै हतारमा थिए। बरु एकैछिनमा सुम्हात्लुङ एफएमबाट सुनियो—’आल्ल इङ्घङ खेप्सुङ्लो…’ (अब लिम्बु भाषामा समाचार सुन्नुहोस।)बजारमा अर्न्तराष्ट्रिय सन्धी/अभिसन्धीको कुरा गर्दै थिए—संघीय लिम्बुवान राज्य परिषद्का कार्यकर्ता मित्र लिङ्देन। ‘जल, जमिन, जंगल’मा अग्राधिकारदेखि एतिहासिकताका आधारमा अरुणपूर्वका छ जिल्लाको लिम्बुवान राज्य परिकल्पना सुनाउनमा उनी निकै आतुर थिए। लिम्बुवानको बिरोधमा लाग्ने अथवा समर्थन नगर्ने पत्रकारलाई ज्यान लिने धम्की दिएका कारण त्यही साता भिन्नै तनाव पनि उब्जिएको रहेछ फेदेनमा। स्थानीय ‘छाल साप्ताहिक’का पत्रकार मित्रहरुसँग यसैबारे बाचचित हुँदै थियो। त्यही साताको पत्रिकामा पत्रकारिताको बिरोध–विम्बस्वरुप सम्पादकीयमा कालो पोतिएको रहेछ। सम्पादक नारायण तुम्वापो, अतिथी सम्पादक प्रेम ओझासहितका मित्रहरु युके लजमा लिम्बुवानमा चौथो अंगमाथि आइपरेको औडाहा सुनाउनमा व्यस्त थिए। मञ्च सम्बद्ध लिम्बूवान राज्य परिषदले हालै पाँचथरमा आयोजित एक समारोहमा ‘लिम्बूवानको बिरोध गर्न पत्रकारको टाउको काट्छौं’ भनेर जुलुशनारा गराएकोमा त्यसको बिरोधमा पत्रिका सम्पादकीयमा कालो पोतिएको रहेछ। ‘कालो’ पत्रिकाको सम्पादकीयमा मात्रै पोतिन थालेको थिएन। अनेक भ्रम–दिग्भ्रम र अन्यौलका माझ आ–आफ्नै हेराइ र बुझाइ फेदेनमा फैलिंदे गएको देख्ता दिक्क पनि लाग्यो।लिम्बुवानको अभियानमा लागिरहेका संघ–संगठनहरु पनि एकताबद्ध हुनुको साटो ४/५ फ्याक बनेका रहेछन्। कुनै एउटा फ्याकको लिम्बुवान बन्द सुरु भैसकेको थियो। तैपनि लिम्बुवानका अगुवा मित्रजनबाट पत्र बनाएर हामी इलाम सदरमुकामतिर हानियौं, एकदिनको फेदेन बसाइपछि। लिम्बुवानका हाप्पेन चोक, कान्छी दोकान, रक्से बजार सबैसबै एकनाशले बन्द थिए।
भोलीपल्ट इलामको उत्तरी कुनोमा पर्ने माइपोखरीको जसबीरे चियाकमान पुग्नासाथ आफैंमा ऐतिहासिक सम्पदाजस्तो लेन्डरोभर गाडीबाट फुत्त उत्रिए—सहयात्रु गिरीश गिरी। पेशामा पत्रकार र सौखमा डकुमेन्ट्री निर्माता/निर्देशक गिरीका लागि ‘कथाले मागेजस्तो’ ठाउँ थियो त्यो। उनी चियाका हरिया बुटाहरुमा लम्पसारिए र, हातमा बोकीराखेको ‘टाइम’ पत्रिका पढ्न थाले। ‘नेपाली डाइरेक्टरहरु हलिउड र बलिउडको कल्पना गर्छन्, यस्तो रसिलो स्पट दुनियामा कहाँ पाइएला र?’,बर्बराए झैं गरी गिरी भन्दै थिए। कुनै सलल बग्ने प्रेम र रोमान्सको फिल्म कुनै दिन बनाएमा यसैगरी चियाका बुटामाथि पिरतीको गीत बुन्ने उनको पटकथा आफैंमा रोमान्टिक लाग्थ्यो।ठुली एकादशी पर्वको धुमधाम तयारीमा लागेका रहेछन्, माइपोखरी मुखमा होटल चलाउने निमा दोर्जी शेर्पा। दार्जीलिङतिर पढेबढेका उनको बोलीमा ‘डल्लै र याँच’को थेगो झुन्डिएको थियो। ‘टिम्बुरको रक्सीलाई डल्लै घिउले झानेको स्वाद चाख्नुपर्छ है भाइ,’भेज मःमका डल्ला बेरिरहेका बेला निमा भन्दै थिए। नभन्दै दार्जीलिङबाट ल्याएको बुट्टेदार माटाको माने ग्लासमा छिनभरमैं टिम्बुरको स्वाद आइपुग्यो, साथमा थियो—अकबरे खोर्सानीका डल्ला। त्यो सेवन गरेपछि भने लागेको थियो—यो संसार साँच्चिकै सोचेभन्दा बढी गोलो रहेछ। साथमा इलामे पत्रकार विप्लव भट्टराई पनि थिए जो होटलवाला निमाको दार्जीलिङे स्वरमा भाका मिलाउन सिकिरहेका थिए। त्यहीं पर्तिर देउरालीमा इलामे युवतीहरुबीच फुटबल प्रतियोगिता चलिरहेको थियो। पहाडी खेलमैदान सोचेभन्दा निकै सानो थियो, मच्चिएर गोल हान्दा अर्को भीरमा पुगेर ठोकिएको देखिन्थ्यो। त्यही भएर फुटबलको टिममा ११/११ होइन, ६/६ खेलाडी थिए।टिम्बुर रक्सीको स्वादमा गढेको जिब्रो फड्कार्दैं साँझमा तल इलाम झर्‍यौं। लिम्बुवान बन्दको क्रम जारी थियो। धन्य, फिक्कल एफमका प्रबन्धक, गायक र चिया कृषक गणेश रसिक फिक्कलबाट इलाम बजार भर्न आएका रहेछन्। उनका साथ लागेर फिक्कल पुग्यौं। रसिक चियाबगान घारीमा सयपत्रीले ढाकेको आँगनमा घेरिएर बस्दा रहेछन्। माओवादी द्वन्द्वकालमा त्यही माथि पशुपतिनगर प्रहरीचौकीमा मारिएको इनिस्पेक्टर भाइको सम्झना मनभरि राखेर र सधैं परिवर्तनको संघारमा उभिएको भनिने लिम्बुवान राज्यका यी भावुक नागरिक यो एकान्तमा ‘तराइ हेर कति राम्रो हरियो बन हुनाले’ गीत गाइरहेका थिए।‘म ईश्वरसँग रुन्छु, मान्छेसँग हास्छु,’रसिकले कस्तो बेजोडको कुरा गरे भने आम नेपालीको हविगत उनी बोलिरहेका थिए। भोजपुरको ट्यँम्के डाँडाबाट संघर्षका अनेक तानाबाना बुन्दै लाहुरे बन्न नसकेको र सधैंभरि गरिवीको भुतले लखेटिरहेको दोमन लिएर रसिक कहिले कवि बनेका थिए। कहिले उनी गायक बने, कहिले पंचायती अभियन्ता बने, कहिले निकै राम्रा लेखक पनि बने। पछिल्ला दुइ दशक भने उनका लागि जीवनजगत बुझाइको अर्को चरण झैं बनेको रहेछ। उनको ‘दशगजामा उभिएर’ संस्मरण कृति पढ्दा उनको आगत र बिगत यसरी झल्किन्थ्यो कि सबैको जीवनमा आइपर्ने सबै मोड र घुम्तीहरु सधैं सुखद रहिरहन्छन् भन्ने केही ठेगान नहुने रहेछ भन्ने लाग्थ्यो।घर बाहिरको सडकतिर र तल फिक्कल बजारमा पनि बन्दको भरमार प्रभाव थियो। काठमाडौंको डेराघर र फिक्कलको आफ्नो घरबीचको कुदाकुदमा रसिक यही एकान्तमा बसेर एकान्तिक गायक बन्ने रहेछन्। साँझ पर्नासाथ उनी हामी स्रोताको अनुनयबिनयमा गाइरहेका हुन्थे—घरबेटी नानी पिंढिमा देउन मलाई बास, धेरै सम्झे धेरै हुन्छ/थोरै सम्झे थोरै, मेरो अतितलाई कहाँ भेटौं, मेरो मन तिमीकहाँ बन्धकी छ, भुल्न सकिंन–भुल्न सकिंन, मसँग एउटा तारा छ, नूनजस्तो बिल्ने जिन्दगीलाई…आदिआदि।
त्यो साँझ आफैंमा हुर्मत लिने साँझ बनेको थियो। एकप्रकारले एकान्तिक, निराशाबोधी र सपनामयी गीतहरु बढी सुनिएका थिए। फिक्कल बजारबाट किनेर लगेको धनकुटाको सुन्तले रक्सीको नसामा मदमस्त मित्र गिरीशका फर्माइसहरु गणेश रसिकबाट अघि बढेर बच्चुकैलाश, मोहम्मद रफी हुँदै लता मंगेशकरसम्म पुगिरहेका थिए। ती उर्लिएका फर्माइसलाई थाम्न रसिकले एउटा बिसौनी गीत गाए, यो गीत गाइरहेका बेला उनका आँखाका डिलडिलबाट आँशुका ढिका बाहिर निस्कन खोजिरहेका थिए—
'जिन्दगीको आकाशमाथि ताराभन्दा सपना धेरै
देखेको सपनाभन्दा बाँच्ने आयु साह्रै थोरै...†'